 |
Gość
|
 Wysłany: Nie 6:59, 04 Maj 2008 Temat postu: zagadnienia z literatury |
 |
|
anafora:
powtórzenie tego samego słowa albo zwrotu na początku kolejnych wersów, zdań, strof lub innych części utworu.
aliteracja:
- powtarzanie tych samych liter lub sylab na początku kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers, służące do uwydatnienia treści wyrazów i całych wypowiedzi, np. Bura burza od boru.
animizacja:
nadawanie przedmiotom, zjawiskom, pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych, np. "samotność krzyczy".
antonimy:
wyrazy o przeciwnym znaczeniu, służą wydobyciu kontrastów myślowych lub uczuciowych, np. słaby - silny, szlachetność - podłość, upał - mróz. Są przeciwieństwem synonimów.
apostrofa:
uroczysty, bezpośredni zwrot do adresata, którym najczęściej jest osoba zmarła, bóstwo, abstrakcyjne pojęcie, upersonifikowane zjawisko, nadający wypowiedzi tom patosu, najczęściej w formie wykrzyknikowej, np. "Młodości! Ty nad poziomy wylatuj!" (Adam Mickiewicz, Oda do młodości)
archaizm:
element języka należący do minionej epoki historycznej, wyeliminowany z powszechnego użycia i zastąpiony przez inny element, np. posoka=krew.
elegia:
to utwór żałobny, patetyczny, refleksyjny, poświęcony osobie zmarłej, często opisujący jej zasługi. Z czasem obok elegii żałobnej pojawiła się elegia miłosna, wojenna, polityczna, dydaktyczna.
epigramat:
krótki utwór liryczny, wierszowany, o zwięzłej skondensowanej treści, przeważnie mający charakter satyryczny, lecz bywają również epigramaty filozoficzno-refleksyjne. Gatunek ten wywodzi się z antyku, umieszczany był jako napis w starożytnej Grecji na grobowcach, pomnikach, przedmiotach kultu.
epitet:
określenie poetyckie, uzupełnienie nazwy przedmiotu wskazujące na jego właściwości (w formie przymiotnika, rzeczownika lub imiesłowu) w sposób bezpośredni lub przenośny. Epitet podkreśla cechę pojęcia, wzmacnia plastykę przedstawienia, wnosi zabarwienie uczuciowe, wyraża stosunek autora do przedmiotu, służy ozdobności stylu, np. uskrzydlone kopyta, gromowładny Zeus.
eufemizm:
figura polegająca na osłabieniu drastyczności określenia przez omówienie, przybiera często postać peryfrazy, np. ma długie ręce zamiast złodziej, przeniósł się na łono Abrahama zamiast umarł.
fraszka:
odmiana epigramatu: mały utwór poetycki wierszem, zwykle żartobliwy, zręcznie ułożony, oparty na zabawnym pomyśle, dowcipnie spuentowany. Nazwę gatunku wprowadził do języka polskiego jan Kochanowski, którego "Fraszki" (1584) ustaliły żywy do dzisiaj wzór poetycki.
groteska:
ukazywanie rzeczywistości w sposób zdeformowany i karykaturalnie przedstawiony. Groteska to kategoria estetyczna charakteryzująca się upodobaniem do fantastyki, dziwaczności, absurdalnością, brakiem jednolitej i logicznej zasady, łączeniem sprzecznych jakości: komizmu z t.ragizmem, wzniosłości z trywialnością. Autorami utworów groteskowych są w Polsce są: Witkiewicz, Gombrowicz, Gałczyński, Różewicz, Mrożek.
hiperbola:
przedstawienie jakiegoś zjawiska w sposób wyolbrzymiający jego wygląd, znaczenie, działanie i oddziaływanie. Hiperbola uważana jest za jedną z figur retorycznych, nie jest wyspecjalizowanym chwytem stylistycznym, lecz raczej efektem współdziałania rozmaitych tropów i figur, szczególnie doboru odpowiedniego słownictwa. Używa się jej zazwyczaj po to, aby wywrzeć silne wrażenie na odbiorcy. W prostej postaci hiperbola występuje także w mowie potocznej, np. pękać ze śmiechu, umierać z nudów, wylać morze łez.
inwersja:
niezwykły szyk wyrazów z zdaniu, odbiegający od ogólnie przyjętych norm językowych, eksponujący kunszt mowy poetyckiej. Inwersja może nastąpić bądź z powodu zmiany normalnej kolejności zależnych składniowo od siebie wyrazów, bądź też z powodu rozbicia jednolitych grup składniowych przez wtrącenie słów do nich nie należących. Inwersja była charakterystyczna dla stylu poezji barokowej i klasycystycznej.
inwokacja:
rozbudowana apostrofa otwierająca poemat epicki, w której autor zwraca się do muzy, bóstwa lub duchowego patrona z prośbą o natchnienie. Stanowiła ważny składnik eposu homeryckiego, np. początek inwokacji w "Iliadzie": "Gniew Achilla, bogini, głoś obfity w szkody...".
kreacjonizm:
kreowanie, czyli tworzenie. Kreacjonizm to metoda twórcza, której założeniem jest zastąpienie mimesis zasadą całkowitej autonomiczności świata przedstawionego w dziele literackim, swobodnie kreowanego z wyobraźni twórcy, nie dającego sie porównać z żadną rzeczywistością poza nim. Kreacjonizm rezygnuje z obserwacji, polega na wyobraźni. Kreacjonistami byli Bolesław Leśmian i Bruno Schulz.
makaronizowanie:
– wplatanie w utwór pisany w języku ojczystym wyrazów, zwrotów i form gramatycznych z języków obcych (w języku staropolskim przeważnie łacińskich).
metafora:
przenośnia; w utworze poetyckim niezwykłe użycie lub połączenie słów, które zyskują przez to nowe znaczenie. W metaforze wyzyskuje się możliwość kojarzenia z sobą nawet odległych pojęć, w których dostrzega się jakąś cechę wspólną.
metonimia:
zamiennia, podstawienie leksykalne polegające na użyciu zamiast nazwy właściwej innej nazwy skojarzonej, ale zawsze na podstawie obiektywnego zwiazku między pojęciami, a nie tylko dowolnego odczutego, często odległego, jak przy metaforze, podobieństwa. Metonimia różni się i tym od metafory, że nadaje szczególne znaczenie jednemu wyrazowi, a nie zestawia wyrazów skojarzonych, nie da się więc rozwinąć w porównanie. Przykłady: czytać Słowackiego zamiast dzieła Słowackiego, Warszawa zamiast mieszkańcy Warszawy, dobre pióro zamiast pisarz.
neologizm:
nowotwór jezykowy; wyraz nowy, stworzony według zasad słowotwórstwa w danym języku, jeszcze nie przyswojony, może zastępować słowo obcego pochodzenia, nazwę nowego pojęcia, zdefiniowany umownie termin. Powstawanie neologizmów pozaartystycznych jest koniecznością i procesem istotnym dla żywego języka, a w poezji dodatkowym środkiem ekspresji, wyrazem inwencji twórcy. Z wielkim powodzeniem w swojej twórczości stosował neologizmy Bolesław Leśmian, np. znikomek.
oda:
gatunek liryki, do którego należą pieśni pochwalne, utrzymane w patetycznym stylu, mówiące o doniosłych wydarzeniach, wybitnej postaci albo wielkiej idei. W dokonaniach romantyków oda była rozbudowanym utworem o charakterze patetycznego manifestu światopoglądowego, np. "Oda do młodości" Adama Mickiewicza.
oksymoron:
wyrażenie obejmujące dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy (antonimy), najczęściej rzeczownik i określający go epitet, lecz także rzeczownik i określający go epitet. W takim związku dochodzi do metaforycznego przekształcenia obu słów, dających efekt paradoksu, np. zimny ogień, biały kruk. Prowokująca nielogiczność oksymoronu sprzyja wydobyciu bardziej skomplikowanego sensu, odpowiadającego dialektycznej złożoności stanów rzeczy, przeżyć czy myśli.
onomatopeja:
wyrazy dźwiękonaśladowcze; naśladowanie zjawisk pozajęzykowych (np. tętentu konia, szumu morza, bicia dzwonów) przez odpowiednią instrumentację głoskową i rytmizację wypowiedzenia.
Rozkołysane w grozy jęk, w ryk rozszalałe huczą dzwony!
(L. Staff, Dzwony)
parafraza:
– przeróbka tekstu literackiego rozwijająca zawarte w nim treści.
personifikacja:
uosobienie, nadanie cech ludzkich przedmiotowi, pojęciu abstrakcyjnemu, zjawisku itp. Słońce lecące trzymała nad czołem,
A miesiąc srebrny pod nogami gniotła.
(J. Słowacki, Król-Duch)
pleonazm:
zestawienie wyrazów lub zwrotów synonimicznych bądź bliskoznacznych, będące usterką myśli i stylu, choć stosowane również do celowego wzbogacenia tekstu.
Przykłady potocznych zestawień pleonastycznych, tzw. "masło maślane": w miesiącu lipcu, okres czasu, akwen wodny, potencjalne możliwości, kontynuować dalej.
podmiot liryczny:
osoba wypowiadająca w utworze lirycznym swoje uczucia, myśli, przeżycia i przekonania, jego obecność wyczuwalna na tle przedstawionej sytuacji bywa w różnym stopniu wyeksponowana; inaczej - ja liryczne, mówiący w wierszu.
porównanie:
zestawienie dwóch pojęć mających wspólną cechę za pomocą wyrazów jak, jakby, podobnie, na kształt, np. idzie zmierzch jak tłum cieni.
przerzutnia:
przeskocznia; przeniesienie części zdania, wyrazu lub wyrazów znaczeniowo powiązanych do następnego wersu lub strofy.
Kto drugi tak bez świata oklasków się zgodzi
Iść?... taką obojętność, jak ja, mieć dla świata?
(J. Słowacki, Testament mój)
synekdocha:
rodzaj zamienni, w której pojęcie ogólniejsze zastępuje się bardziej szczegółowym, lub przeciwnie: używa się np. nazwy części zamiast całości (głowa zamiast człowiek, próg albo dach zamiast dom), gatunku w miejsce rodzaju (zwierzę czworonożne zamiast koń), liczby pojedynczej zamiast mnogiej (Niemiec zamiast Niemcy), konkretu zamiast abstrakcji (młodzi zamiast młodość, człowiek zamiast ludzkość).
synonimy:
wyrazy o tym samym znaczeniu lub zbliżone do siebie znaczeniowo. Synonimami są wyrazy bliskoznaczne, np. zapobiegliwy: gospodarny, zaradny, dbały, troskliwy.
Abecedariusz - utwór literacki, w którym kolejne wyrazy, wersy, strofy lub wersety zaczynają się kolejnymi literami alfabetu.
Akromonogram - odmiana utworu wierszowanego, w którym ostatnia litera danego wersu jest identyczna, jak pierwsza litera następnego.
Akrostych - utwór wierszowany, w którym niektóre z kolumn liter, sylab lub wyrazów dają dodatkowo całe wyrazy, frazy lub zdania. Kolumny te mogą być czytane w dół, w górę, lub naprzemian.
Almanach - jednorazowa lub okresowa publikacja, w której zebrane są artykuły i informacje dotyczące jednej dziedziny życia, nauki, sztuki.
Anakreontyk - utwór wierszowany o tematyce biesiadnej, wesołej i rubasznej lub miłosnej.
Antologia - pojedyncza publikacja lub też seria wydawnicza, wydane drukiem.
Antyutopia - utwór, który przedstawia społeczeństwo przyszłości. Jego organizacja polega na ograniczaniu wolności jednostki przez całkowite podporządkowanie jej dyktatorskiemu systemowi władzy.
B
Bajka - krótki utwór wierszowany (najczęściej żartobliwy) zawierający morał. Utwór ten ma charakter dydaktyczny.
Ballada - wierszowana opowieść zawierająca niezwykłe wydarzenia.
Baśń - jeden z podstawowych gatunków epickich. Dominują w nim elementy fantastyki, opowiada o siłach nadprzyrodzonych, nadnaturalnych postaciach i zjawiskach, cudownych zdarzeniach, itd.
Bergeretta - ma dwa znaczenia - pieśń o charakterze sielanki popularny we Francji w XVII wieku, a także: typ wiersza związany z pieśnią bergeretta.
Biały kruk - białe kruki to cymelia, o których największej wartości stanowi mała liczba zachowanych egzemplarzy. Spotykana się je bardzo rzadko. Jeśli dawno temu ukazała się jakaś książka, ale do naszych czasów zachowała się dość duża liczba egzemplarzy, nie są to "białe kruki", lecz cymelia. Do "białych kruków" nie należą też rzeczy, które powstały tylko w jednym egzemplarzu.
C
Chansons de geste - poezja epicka, która pojawiła się na początku literatury francuskiej. Określa się tak poematy rycerskie powstałe między XI a XIII wiekiem, traktujące o historycznych i legendarnych przygodach bohaterów.
Chōka (pieśń długa) - jedna z form poezji japońskiej. Składa się z naprzemian ułożonych pięcio- i siedmiosylabowych wierszy, zakończonych jednym wierszem siedmiosylabowym oraz jednym lub kilkoma wierszami dedykacyjnymi.
Ci (inaczej tz'y) - gatunek poezji chińskiej o lirycznym rytmie, o wierszach różnej długości, ale określonym rymie i kadencji tonów. Ci jest formą ballady.
D
Dialog - rozmowa dwóch lub większej liczby osób.
Dramat - jeden z trzech (oprócz liryki i epiki) rodzajów literackich, tworzony w celu realizacji scenicznej. Występuje też dramat, w którym autor bardziej przywiązuje wagę na rozbudowę samego tekstu i jest to wtedy dramat niesceniczny.
Dramat oparty jest przede wszystkim na akcji, która wyrażona zostaje głównie w dialogach i monologach (tekst główny), a także komentarzach, wskazówkach i opisach sytuacji na scenie, czyli didaskaliach (tekst poboczny) . Budowa dramatu: w dramacie występuje podział na akty, sceny i role, oraz tekst poboczny, czyli didaskalia. Wyrażamy dwa rodzaje bohaterów: Typ i Charakter. Typ niczym się nie wyróżnia, jest zwykłym człowiekiem (typowe zachowanie). Charakter jest postacią o bardzo wyrazistych cechach i regułach postępowania.
Dystopia - parodia utopii lub jej satyryczna wizja, forma fikcji społecznej lub naukowej bazującej na krytyce i przerysowaniu dążeń współczesnego społeczeństwa.
Dystych, inaczej dwuwiersz - strofa dwuwersowa o rymach parzystych - najmniejsza istniejąca strofa poetycka. Oba wersy dystychu charakteryzują się zazwyczaj znacznym podobieństwem pod względem składni i treści.
Dytyramb - ma dwa znaczenia - entuzjastyczna pieśń pochwalna, natchniony hymn, patetyczne wychwalanie, a także: uroczysta pieśń ku czci Dionizosa śpiewana w starożytnej Grecji przez chór z towarzyszeniem fletu, tzw. "pieśń kozła", z której wywodzą się tragedia i komedia antyczna.
Dziennik - bieżące zapiski sporządzane dla potrzeb własnych lub dla twórczości literackiej.
E
Elegia - utwór liryczny o treści poważnej. Dotyczy spraw osobistych lub problemów egzystencjonalnych, takich jak przemijanie, śmierć, czy miłość. Elegia utrzymana jest w smutnym tonie, zawiera rozważania, skargi, wspominki.
Epigramat, epigram - krótki utwór poetycki (najczęściej dwuwierszowy) pisany dystychem elegijnym. Rodzaje epigramu: wotywny, nagrobkowy, okolicznościowy.
Epika - jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (oprócz liryki i dramatu).
Jej wyznacznikami są: obecność narratora, świat przedstawiony, fabuła i akcja (układ przyczynowo-skutkowy zdarzeń), zapis (proza) - wyjątkami są: "Pan Tadeusz" epopeja i powieści poetyckie.
Wyróżniamy następujące gatunki epickie:
- powieść - utwór pisany prozą, obszerny, wielowątkowy z dużą ilością bohaterów;
- opowiadanie - krótki utwór ograniczony do jednego wątku. Od noweli różni się brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji często wzbogacanej epizodami;
- baśń - utwór o dziejach bohaterów (przeważnie fantastycznych), nie posiadający określonego miejsca i czasu (np. dawno, dawno temu za górami, za lasami);
- nowela - krótki jednowątkowy utwór z małą ilością bohaterów i z punktem kulminacyjnym w zakończeniu;
- epos - rozbudowany utwór wierszowany, który przedstawia dzieje mitycznych, historycznych lub legendarnych bohaterów na tle przełomowych wydarzeń dla danej społeczności;
- legenda (podanie) - opowieść o bohaterze (o życiu świętego, męczennika itp.) w której określone jest miejsce i czas;
- mit - krótki utwór o dziejach starożytnych bogów lub bohaterów;
- satyra- forma wypowiedzi ośmieszająca i piętnująca ukazywane w niej zjawiska lub postacie, która prezentuje świat przez komiczne wyolbrzymienie;
- bajka - krótki utwór wierszowany (najczęściej żartobliwy) o charakterze dydaktycznym zawierający morał.
Epika może być wierszowana (epos, poemat epicki, powieść poetycka) oraz prozaiczna (nowela, powieść, opowiadanie).
Epitafium - ma dwa znaczenia - napis na nagrobku, a także utwór literacki poświęcony pamięci zmarłego.
Epitalamium - gatunek liryki chóralnej, pieśń na cześć nowożeńców.
Epos - inaczej epopeja - najstarszy gatunek epiki, który obejmuje utwory ukazujące dzieje życia legendarnych, częściowo lub całkiem historycznych bohaterów na tle przełomowych wydarzeń dla danego narodu, a także opowieść o prapoczątkach tego narodu lub grupy etnicznej. Są to utwory poetyckie, rzadziej pisane prozą. Często opowiadają też o postaciach boskich, magicznych lub demonicznych. Krótszą i prostszą odmianą eposu jest poemat epicki.
Epyllion - krótki poemat pisany heksametrem w poezji greckiej. Pisany podniosłym tonem.
Erotyk - poetycki utwór liryczny o tematyce miłosnej.
Esej - szkic literacko-naukowy o walorach literackich, poświęcony problematyce społecznej, filozoficznej i artystycznej. Czasem sięga też do fikcji fabularnej. Esej to próba nowego ujęcia tematu, innego sposobu rozumowania, połączona z artyzmem jej przekazu.
F
Fabuła - układ wątków w utworze literackim lub filmie fabularnym, splecionych ze sobą i ułożonych na zasadzie przyczynowo-skutkowej.
Fantastyka naukowa - gatunek literacki lub filmowy, również określany jako S-F (z ang. "sci-fi"), zwany też z angielskiego science fiction. Opisuje wydarzenia z przyszłości i opiera się na hipotetycznym rozwoju nauki i techniki. Utwór fantastycznonaukowy zawiera: specyficzny typ czasoprzestrzeni, neologizmy związane z rozwojem techniki, kontakt z obcą cywilizacją, cudowność wynalazków technicznych i odkryć naukowych, podróż w czasie.
Fantastyka socjologiczna - nurt gatunku science-fiction, który ukazuje mechanizmy, jakim podlegają społeczeństwa podległe totalitaryzmom.
Fantasy - bok science fiction, jest drugą największą poddziedziną nowego gatunku literatury, który wyewoluował z fantastyki. Posiada pogrupy, jak low fantasy (quasi-historyczna), heroic fantasy, dark fantasy, high fantasy, urban fantasy, sp ace fantasy, czy najpopularniejsza - „magia i miecz”.
Fraszka - drobiazg, bagatela, błahostka - krótki utwór liryczny, zazwyczaj rymowany lub wierszowany o tematyce humorystycznej lub ironicznej.
Felieton - specyficzny rodzaj publicystyki, krótki utwór dziennikarski (prasowy, radiowy lub telewizyjny) napisany lekko i błyskotliwie.
Frenetyzm - nagromadzenie elementów budzących w utworze grozę.
Fu - gatunek poezji chińskiej, który wykształcił się i dominował za dynastii Han (206 p.n.e. - 220 n.e.). Przez jednych zaliczany jest do poezji (pieśń pochwalna, poemat prozą) , poezji prozą, a przez innych do prozy rytmicznej, rymowanej, czy prozy poetyckiej. Wersy posiadają różną długość, często są przeplatane prozą.
G
Gawęda - epicki lub poetyczny utwór literacki, wytwór polskiej kultury szlacheckiej i biesiadnej z dużą ilością dygresji i ciekawostek, czasem fantasmagorii.
Gazel, ghazal - liryczny utwór poetycki, monorytmiczny, składający się z 4 - 15 bajtów (bejtów) , czyli podwójnych półwersów.
Glosariusz - słownik trudniejszych, mniej popularnych wyrazów. Glosariusz przeważnie umieszczany jest na końcu książki.
Grafomania - patologiczny przymus pisania utworów literackich. W większości wypadków dotyczy natręctwa pisarskiego występującego u osób, u których sądzi się, że nie mają odpowiedniego talentu. Grafomania nie musi koniecznie wiązać się z brakiem predyspozycji pisarskich, gdyż może też wynikać z rozmijania się z percepcją sztuki i literatury właściwej dla danej epoki. Grafomanię bardziej dostrzega się u autorów, którzy łączą przymus pisania z dążeniem do upowszechniania swoich utworów, pomimo negatywnej oceny ich poziomu artystycznego.
Groteska - ukazanie rzeczywistości w sposób, w którym odbiorca uznaje go za nierealistyczny, absurdalny, obcy, karykaturalny.
Haiku (hai-kai, hokku) - gatunek poezji powstały w Japonii w XVII wieku.
Typowe haiku składa się z trzech wersów, kolejno: pięcio-, siedmio- i pięciosylabowego. W językach innych niż japoński często nie stosuje się tych wymogów.
Elementy klasycznego haiku:
- kigo - odniesienie do pory roku, albo dnia;
- cięcie - podział wiersza na dwie w pewnym stopniu niezależne części (w językach innych niż japoński zaznaczane myślnikiem lub innym znakiem).
Haiku często świadomie nie pozwala na jakąkolwiek konkretną interpretację, a mimo to pozostawia w odbiorcy ulotne i refleksyjne odczucie, które chciał przekazać poeta.
H
Hiperfikcja - powieść lub opowiadanie napisane i odczytywane na interaktywnym ekranie, stworzone w systemach hipertekstowych.
Historia alternatywna - gatunek literacki lub filmowy, zaliczany do fantastyki. Jego akcja dzieje się w świecie, w którym historia potoczyła się odmiennym od naszego torem.
Horror, fantastyka grozy - polega na budowaniu świata przedstawionego na wzór rzeczywistości, aby wprowadzić w jego obręb zjawiska kwestionujące rządzące nim prawa i nie dające się wytłumaczyć bez odwoływania się do zjawisk nadprzyrodzonych.
Hymn - uroczysta, podniosła pieśń pochwalna o apostroficznym charakterze wypowiedzi, na cześć bóstwa, szczególnej osoby, wydarzenia, ojczyzny lub idei.
I
Idylla - sielankowa pieśń o czułym, romantycznym nastroju.
Inwokacja - zwrócenie się do muzy, bóstwa, duchowego patrona lub sił wyższych z prośbą o pomoc lub natchnienie.
Izbornik - gatunek literatury religijnej, rozpowszechniony w średniowiecznej Rusi.
Izbornik jest wyborem różnych tekstów: cytatów z dzieł ojców Kościoła, przysłów, zagadek, sentencji autorstwa starożytnych filozofów (lub im przypisywanych), fragmentów traktatów filozoficznych, jak i dzieł z zakresu innych dziedzin.
K
Kasyda inaczej poemat celowy - klasyczna forma poezji arabskiej. Wiersz stychiczny (czyli bez podziału na strofy), monorytmiczny i monorymiczny. Zawiera od kilkudziesięciu do stu kilku dwudzielnych wersów (zwanych bajtami), a kolejnymi stałymi częściami wiersza są:
- nasib - wstęp liryczny, tzw. "opłakiwanie obozowiska"; opis śladów po obozowisku, które poeta zobaczył jadąc na wielbłądzie;
- wasf -opis, najczęściej wielbłąda lub konia, a także często sokoła, czasem pięknej kobiety;
- kasd - cel. Mogła mieć wymowę panegiryczną (madih) , autopanagiryczną, (fahr) bądź żałobną, refleksyjną (marsijja) .
- hikma - podsumowanie, mądrość, morał.
Katharsis (oczyszczenie) - uwolnienie się od uczucia strachu i litości dzięki wywołaniu u widza silnych emocji (współczucia, podziwu itp.), tragedii.
Komedia - jeden z podstawowych gatunków dramatu, obejmujący utwory o nastroju wesołym, lekkim charakterze, często satyryczno-obyczajowym. Komedię charakteryzuje żywa akcja i pomyślne zakończenie.
Kompozycja - układ elementów świata przedstawionego: 1. bohater, 2. czas, 3. przestrzeń, 4. układ zdarzeń, 5. nadawca, 6. odbiorca.
Kronika - faktograficzny opis wydarzeń w układzie chronologicznym.
Legenda - opowieść fantastyczna z elementami niezwykłości i cudowności, związana z życiem świętych oraz męczenników.
L
Limeryk - miniaturka liryczna. Absurdalny, groteskowy wierszyk o budowie:
- pięć wersów o stałej liczbie sylab akcentowanych;
- układ rymów aabba (rymy przeważnie żeńskie);
- wersy: trzeci i czwarty są krótsze od pozostałych (zwykle o 2-3 sylaby akcentowane);
- nazwa geograficzna w klauzuli pierwszego wersu (podstawa rymu a).
Pod względem treści limeryk jest rymowaną anegdotą zwykle o stałym układzie narracji:
- w pierwszym wersie - wprowadzenie bohatera i miejsca, w którym dzieje się akcja;
- w drugim wersie - zawiązanie akcji (często wprowadzony jest tutaj drugi bohater);
- w krótszych wersach: trzecim i czwartym - kulminacja wątku dramatycznego;
- w ostatnim wersie - zaskakujące, najlepiej absurdalne rozwiązanie.
Liryka - jeden z trzech głównych rodzajów literackich (obok dramatu i epiki). Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej, odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresywnej języka. Centralnym elementem utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny.
Wyróżniamy następujące gatunki liryczne: hymn, oda, pieśń, elegia, tren, fraszka, sonet, poemat.
M
Makama - klasyczna forma literatury arabskiej, krótkie opowiadanie łotrzykowskie łączące tradycję ludową i opowieści popularne. Pisana jest pięknym literackim językiem (sadż) .
Melodramat - gatunek literacki lub filmowy o sensacyjnej fabule, przeważnie miłosnej. Melodramat nasycony jest efektami patetyczno-sentymentalnymi. Kończy się z reguły pomyślnie dla bohaterów szlachetnych, a źle dla tzw. "czarnych charakterów".
Mimijamb - w literaturze antycznej scenka dramatyczna, zazwyczaj odtwarzająca zwykłe życie miejskie.
Misterium - jeden z podstawowych rodzajów średniowiecznego dramatu religijnego (dramat liturgiczny). Jest ostatnim ogniwem tropów dialogowanych. Początkowo oparte było na obrzędach liturgicznych, później włączano do niego też sceny z życia biblijnego lub z hagiografii.
Mit - symboliczna opowieść traktująca o powstaniu świata (kosmogonia), wizji jego końca (eschatologia), o historii bogów, demonów, legendarnych bohaterów i historii stworzenia człowieka, o otaczającym ludzkość świecie.
Mitologia - Zbiór mitów danej społeczności.
Monolog - dłuższa wypowiedź jednej osoby.
Motyw - podstawowa jednostka konstrukcji. Może być sytuacją, zdarzeniem, przeżyciem, słowem, dźwiękiem, elementem świetlnym itd. Powtarzające się na przestrzeni wieków motywy to toposy.
- motyw dynamiczny - odnosi się do akcji utworu, powoduje jej zmianę;
- motyw statyczny - dotyczy np. wyglądu przedmiotów, miejsc.
Wszystkie motywy w utworze układają się w pewien porządek (czasowy lub przyczynowy) oraz decydują o wątkach i fabule utworu.
N
Nowela - krótki utwór epicki o skondensowanej i wyraźnie zarysowanej akcji. Formą rozbudowanej noweli jest opowiadanie.
Narracja - sposób tworzenia świata w opowieści, powieści, filmie, sztukach plastycznych, reportażu, itd.
Zależnie od szkoły krytyki literackiej, narracja jest różnie definiowana i rozumiana. Pierwsza definicja pochodzi z Poetyki Arystotelesa: narracja to opowieść posiadająca początek, środek i koniec oraz wiążący je główny wątek. Inni teoretycy dodają do tej definicji warunek istnienia postępu w czasie, związku przyczynowo-skutkowego między opisywanymi zdarzeniami oraz istnienia świata zamieszkałego przez agentów, których działania mają efekty.
Wszystkie definicje są podważane, np. wg teorii nastawionych na czytelnika narracją jest ciąg cyfr "11 09 2001", gdyż budzi on pewne skojarzenia; narracja tworzona jest wtedy przez czytelnika.
Konstrukcja narracji opiera się na:
- funkcji narratora: czy postać n. istnieje w opisywanym świecie, jaki jest jego punkt widzenia, wiedza i wiarygodność;
- rozróżnieniu między "historią" a "dyskursem" (fabula i sjužet): czy zdarzenia opisywane są w kolejności chronologicznej;
- ramach: czy mamy do czynienia z "opowieścią w opowieści";
- intertekstualności: czy istnieją odwołania do innych (szeroko rozumianych) tekstów.
O
Oda - utwór liryczny o wzniosłym temacie i stylu. Oda sławi osobę, ideę lub wydarzenie. Posiada kunsztowne układy metryczne i stroficzne.
Opowiadanie - krótki utwór epicki niewielkich rozmiarów o jednowątkowej fabule i prostej akcji, pisany prozą. Opowiadanie nie ma tak zwartej budowy jak nowela i różni się od niej luźną konstrukcją i brakiem rygorów.
P
Palinodia - forma satyryczna, w której pisarz pod pozorem odwołania wcześniejszej krytyki w rzeczywistości powtarza ją, a nawet wzmacnia.
Pamflet - rodzaj utworu publicystycznego lub literackiego. Ośmiesza osobę lub instytucję. Charakterystycznymi cechami tego gatunku są: ekspresyjny styl i skłonność do satyrycznej hiperboli.
Pamiętnik - gatunek autobiograficzny, dłuższy utwór pisany prozą, zawierający opis zdarzeń i zjawisk, których narrator był świadkiem lub uczestnikiem. W odróżnieniu od dziennika nie musi być pisany codziennie i może zawierać opis zjawisk z pewnej perspektywy czasowej. Pamiętniki są źródłami wiedzy historycznej, obyczajowej, społecznej. Są to utwory z pogranicza literatury pięknej i literatury faktu.
Panegiryk - uroczysty tekst pochwalny (mowa, wiersz, listy, toast itp.) sławiący osobę, czyn lub wydarzenie.
Parafraza - swobodna przeróbka utworu literackiego.
Parodia- odmiana parafrazy. Spełnia funkcję humorystyczną lub satyryczną.
Istotą parodii jest komiczny obraz dzieła, stylu itp. Jednak niekoniecznie jest to typowy komizm wyrażany głośnym śmiechem, gdyż może wywoływać śmiech bardziej subtelny.
Często skierowana jest przeciwko czemuś lub komuś.
Paszkwil - utwór literacki (często anonimowy) skierowany przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją w oszczerczy i obelżywy sposób.
Persyflaż - żartobliwy i ironiczny utwór literacki, zawierający przytyki ukryte w komplementach.
Pieśń - to gatunek literacki poezji lirycznej. Cechami pieśni są:
- uproszczona budowa;
- układ stroficzny;
- częste refreny;
- paralelizmy.
Wyróżniamy pieśni (ze względu na tematykę): religijne (psalmy), biesiadne, filozoficzne, patriotyczne i okolicznościowe.
Plankt - utwór, w którym wyraża się żal po zmarłej osobie i wzywa do wspólnoty w cierpieniu.
Poemat - dłuższy utwór wierszowany o charakterze epickim lub epicko-lirycznym.
Występują: poemat dydaktyczny, dygresyjny, heroikomiczny, opisowy, satyrowy.
Powieść - dłuższy utwór epicki pisany prozą o wielowątkowej fabule. Powieść zawiera dzieje wielu bohaterów, liczne opisy.
Proza - niewierszowana, niewiązana mowa, przeciwieństwo poezji, a także niewierszowana literarura narracyjno-fabularna, synonim beletrystyki, wolne wypowiedzenie słów w niekontrolowanej formie. Do prozy należą utwory epickie, takie jak np. nowele, opowiadania, powieści, pamiętniki, czy reportaże. Proza nie dzieli się na wersy, strofy, ani wersety i nie zawiera rymów.
Psalm - rodzaj pieśni religijnej o podniosłym, modlitewnym charakterze. Adresatem jest najczęściej Bóg. Wyróżnia się psalmy (ze względu na treść): dziękczynne, błagalne, prorocze, pochwalne, patriotyczne, pokutne, żałobne.
R
Reportaż - gatunek twórczości dziennikarskiej opisujący fakty i zdarzenia zaobserwowane albo znane z materiałów źródłowych.
Rubajat (Ruba’i, l.mn. rubai’jat) - krótki, czterowierszowy utwór poetycki, najczęściej o filozoficznej treści.
Rym - powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów, zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w poezji) lub zdania (w prozie). Rym pełni funkcję wierszotwórczą, instrumentacyjną i semantyczną (czyli znaczeniową).
S
Sadż - rodzaj rymowanej i rytmizowanej prozy występujący w staroarabskiej literaturze.
Satyra - gatunek literacki (a także inne formy wypowiedzi) ośmieszający i piętnujący ukazywane w zjawiska lub postacie. Satyra przedstawia świat poprzez komiczne wyolbrzymienie. Charakterystyczne jest tutaj karykaturalne ukazanie postaci.
Satyry dzielimy ze względu na budowę:
- monolog;
- monolog ujęty w cudzysłów;
- dialog;
i ze względu na treść:
- polityczna;
- społeczno-obyczajowa;
- literacka.
Sielanka - utwór poetycki, który w sposób wyidealizowany przedstawia uroki życia wiejskiego. Sielanka najczęściej przybiera kształt poprzedzonego lub przeplecionego opisem albo dialogiem lirycznego monologu.
Wyróżnić można sielankę: realistyczną (udramatyzowaną), liryczną, konwencjonalną (ze względu na temat).
Sirat - rycerski romans, forma popularnej literatury arabskiej. Posiada wielu narratorów, koncentruje się na głównym bohaterze (najczęściej jest to słynna postać z dziejów arabskich).
Sonet - kunsztowna kompozycja poetyckiego utworu literackiego. Sonet składa się z 14 wersów zgrupowanych w dwóch czterowierszach (tetrastychach), przeważnie rymowanych abba abba oraz dwóch trójwierszach (tercynach). Pierwsza zwrotka zazwyczaj opisuje temat, druga odnosi go do podmiotu wiersza, natomiast tercety zawierają refleksję na jego temat.
Starodruk - książka wydana przed 1800 rokiem (wg Karola Estreichera, twórcy "Bibliografi Polskiej").
Strofa (pot. zwrotka) - zestaw pewnej ilości wyodrębnionych w całość i oddzielonych przerwą graficzną wersów, który jest elementem wierszotwórczym. Pełni istotną funkcję w rytmice i intonacji, a występuje tylko w utworze lirycznym. Strofy mogą wystąpić w różnych wierszach: białym, wolnym, sylabicznym, tonicznym, sylabotonicznym, ale w wierszu wolnym mogą nie mieć charakteru regularnego.
synkretyzm - połączenie różnych i często rozbieżnych (sprzecznych) poglądów. W
literaturze łączy ze sobą w całość różne gatunki literackie.
Synkretyzm dzielimy na:
- synkretyzm rodzajowy - łączy elementy liryki, epiki i dramatu;
- synkretyzm gatunkowy - w jednym utworze łączy kilka gatunków literackich.
Ś
Świat przedstawiony - jeden ze składników dzieła literackiego reprezentujący ogół świata przedstawionego w utworze (czas i miejsce akcji, bohaterów, procesy życiowe, wydarzenia, itd.).
T
Tercyna - strofa złożona z 3 wersów, przeważnie 11-zgłoskowych, powiązana rymami ze strofą poprzednią i następną.
Topos - powtarzający się motyw.
Tragedia - utwór dramatyczny przeznaczony na scenę. Przedstawia nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami jakiejś wybitnej osoby a siłami wyższymi, jak np. Bóg, bogowie, los, prawo, czy moralność. Wszystkie te dążenia prowadzą do nieuchronnej klęski.
Tragifarsa - utwór dramatyczny, który łączy elementy tragiczne z farsowymi.
Tragikomedia - utwór, który łączy treści tragiczne i komediowe.
tragizm - splot nieszczęśliwych okoliczności stwarzających sytuację bez wyjścia. Zaskakująca jest tutaj dysproporcja między problematyczną winą a straszliwą karą, którą winowajca przyjmuje w imię różnych względów natury filozoficznej.
traktat (inaczej rozprawa ) - jeden z gatunków literackich, utwór z rozważaniami na temat podstawowych problemów danej dziedziny wiedzy, kultury, czy życia społecznego.
Trawestacja - odmiana parafrazy. Celem trawestacji jest przeróbka poważnego utworu, która to przeróbka ma wywołać u czytelników komiczny efekt.
Tren - wierszowany utwór liryczny o charakterze żałobnym, poświęcony zmarłej osobie, wyrażający żal i smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiający jej cnoty i zasługi.
W
Wers - każda pojedyncza linia tekstu pisanego, a także podstawowa jednostka mowy wierszowanej.
Werset - specyficzna metoda segmentacji tekstu w utworze, wyróżnienie tekstu na najniższym poziomie. Wersety odnoszą się do małych fragmentów, zajmują jedną lub kilka linijek tekstu, a często są nawet numerowane. Podział na wersety ma wskazywać odbiorcy całostkę treściowo-znaczeniową i jednocześnie ułatwiać wyodrębnianie jej podczas wyszukiwania lub cytowania.
Wiersz - sposób organizacji tekstu, utwór o swoistej kompozycji językowej. Wers pełni tutaj funkcję wierszotwórczą, wykorzystuje środki stylistyczne w funkcji poetyckiej, impresywnej lub ekspresywnej.
Na budowę wiersza składają się:
- liczba strof;
- liczba wersów w strofie;
- liczba sylab w każdym wersie;
- rymy (z uwzględnieniem wszystkich cech).
Rodzaje wierszy:
* stroficzny - zbudowany z wyraźnie zaznaczonych strof;
* stychiczny (ciągły) - zbudowany z ciągłych wersów, bez podziału na strofy;
* biały - bez rymów;
* sylabiczny:
- jednakowa liczba sylab w każdym wersie,
- stały akcent (na drugiej sylabie od końca) przed średniówką i w wyrazach kończących wers,
- średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe,
- regularne rymy żeńskie;
* sylabotoniczny:
- bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny,
- jednakowa liczba sylab w wersie,
- jednakowa liczba sylab akcentowanych w wersie i ich stałe miejsca;
* toniczny;
* wolny (intonacyjny, zdaniowy):
- rym tworzą powtarzające się wersy,
- długość wersów nie jest jednakowa,
- intonacja wierszowa zamiast składniowej (stąd często stosowana przerzutnia),
- fazy intonacyjne pokrywają się ze składniowymi,
- często rezygnacja z podziału na strofy (wiersze wolne często są wierszami stychicznymi),
- nie jest też wymogiem stosowanie rymów (stąd też są to najczęściej wiersze bezrymowe - białe);
* nieregularny - utwór rytmicznie rozmaity; najważniejszą cechą kompozycji jest jej nieregularność, która stosowana jest w celu zaskoczenia odbiorcy.
[link widoczny dla zalogowanych]
|
|
| |
|
|
|
|
